poniższe opracowanie pochodzi z roku 1957
/fragmenty/
U ŹRÓDEŁ KONCEPCJI WIELKIEJ UKRAINY
Może się to niejednemu Czytelnikowi wydać twierdzeniem
bardzo śmiałym. ale dla autora nie ulega wątpliwości, że gigantyczna myśl
zorganizowania nowego, wielkiego,
odrębnego narodu z ludności zamieszkałej na przestrzeni od Karpat do Kaukazu i od Prypeci do Morza
Czarnego, oraz zbudowanie rozległego państwa , w którym by ten naród mieszkał
jest dziełem masonerii. Masoneria systematycznie dąży do przebudowania świata w
ten sposób by jej panowanie nad nim było ułatwione. W tym celu wytrwałym
trwającym całe pokolenia i całe wieki wysiłkiem stara się podkopywać te siły i
czynniki na świecie, które z samej swej natury są jej przeciwstawne , oraz
stara się umacniać i wspierać w miarę możności również i z niczego stwarzać
siły i czynniki, które mogą jej służyć za podporę i narzędzie. Masonerii i
pokrewnym jej organizacjom rzadko kiedy udaje się coś w całym znaczeniu tego
słowa stworzyć. Ale bardzo często udaje się jej osiągnąć to, że siły samorodne
, dla niej pożądane rozrastają się dzięki stworzonemu przez nią splotowi przypadków i szczęśliwych
zbiegów okoliczności, w sposób znacznie przewyższający naturalnie tkwiące w
niej możliwości, zaś czynniki jej dążeniom przeciwne, również dzięki splotowi
przypadków i "pechów"
wywracają się na drobnych przeszkodach i doznają tego, że ich
niepowodzenia stają się klęskami, Ich potknięcia — upadkami, a popełnione przez
.nie błahe błędy i zaniedbania — przyczyną groźnych katastrof. Masoneria (wraz
z tajnymi stowarzyszeniami, które jej powstanie poprzedziły, ale które stanowią
jedno i to samo, co ona, historyczne zjawisko) nie jest jedyną, a nawet nie
jest główną przyczyną zjawienia się Reformacji, narodzenia się potęgi
brytyjskiej, rozwinięcia się potęgi mocarstwowej pruskiej, odgrywania na
przestrzeni kilku pokoleń mocarstwowej roli przez małą Szwecję, dojścia do
skutku wielkiej rewolucji francuskiej, dojścia do skutku rozbiorów Polski,
rozsypania się imperium kolonialnego hiszpańskiego, przejęcia olbrzymich
obszarów Ameryki Północnej (Kanady i dorzecza Mississipi) z rąk francuskich w
ręce anglosaskie, zmierzchu, a w końcu całkowite likwidacji tej katolickiej południowej siły w narodzie niemieckim, jaką
było państwo Habsburgów, upadku carskiej Rosji i t.d. Jest jednak niewątpliwą
prawdą, ze pomimo istnienia całego mnóstwa organicznych, głęboko w naturze
stosunków leżących przyczyn dojścia każdego z powyższych faktów do skutku, duża
część tych faktów, a może nawet wszystkie nic byłyby .jednak nastąpiły, gdyby
interwencja masonerii i innych, spokrewnionych z nią tajnych sił nie odegrała
wobec tych faktów tej roli, jaką w procesie krystalizowania się rozpuszczonego
w wodzie roztworu soli odgrywa wrzucone do wody ziarnko piasku.
MASONERIA — KRZEWICIELKĄ RUCHÓW SEPARATYSTYCZNYCH.
Otóż jedną z tych metod, którą się masoneria posługiwała
i posługuje dla rozbijania tych narodów i państw, które chce osłabić, lub
zniszczyć, jest — stwarzanie wszelkiego rodzaju ruchów separatystycznych,
godzących w ich całość. Tak np. przeciwko Hiszpanii — jednemu z państw i
narodów, najbardziej przez masonerię znienawidzonych — masoneria rozpętała
najpierw długą serię separatyzmów kolonialnych (meksykański, kolumbijski, w
końcu kubański itd), a następnie dwa poważne separatyzmy w metropolii:
kataloński i baskijski. Tak zwane ,,odrodzeńcze ruchy narodowościowe",
które głównie w ciągu XIX wieku pobudziły do samodzielnej egzystencji narodowej
cały szereg szczepów, dotąd będących tylko bezkształtną, wszelkiej samowiedzy
pozbawioną masą etnograficzną, są w ogóle wszystkie w pewnym stopniu dziełem
inspiracji masońskiej. Jeżeli w wieku XVI i XVII tajne wpływy posługiwały się
przede wszystkim pobudzaniem do życia coraz to nowych ruchów sekciarskich, to w
wiekach XIX i XX obok ruchów socjalnych, dziełem ich są przede wszystkim ruchy
narodowościowe. Nie znaczy to zresztą, by bezpośrednim dziełem masonerii były
wszystkie ruchy narodowościowe bez wyjątku. Będące niewątpliwym dziełem
masonerii odrodzenie czeskie działało zaraźliwie i wywołało naśladownictwa.
Zapewne niejeden z nowoczesnych ruchów narodowościowych (które przecie
wszystkie zjawiły się np. - z natury rzeczy im sprzyjającym podłożu,
wytworzonym przez emancypację ludu wiejskiego i przez narodziny świeżej warstwy
inteligencji ludowego pochodzenia, a więc przez wydobycie się na szerszą
widownię tych właśnie żywiołów, które dawne odrębności etniczne w sobie
przechowały) rozwinął się mniej więcej bez bezpośredniego udziału i poparcia
masonerii. Mimo to wszystkie one są w mniejszym lub większym stopniu
naśladownictwem odrodzenia czeskiego wraz z jego ideologią i metodami akcji, a
więc są produktem inspiracji masońskiej przynajmniej pośrednio. A że również
pewien wpływ regulujący bezpośredni na rozwój ruchów narodowościowych masoneria
zdołała zachować - dowodzi fakt, że nie rozwinęły się one tam, gdzie byłyby dla
masonerii szczególnie niedogodne. Na przykład, jest rzeczą ciekawą, że nigdy
nie narodziła się próba stworzenia antyniemieckiego separatyzmu
dolnoniemieckiego, mimo, że dla separatyzmu takiego istnieją dostateczne
podstawy językowe (język dolno-niemiecki, czyli "Plattdeutsch",
którym mówi lud wiejski na całej niemieckiej Północy od Emden po Kłajpedę, jest
odrębnym językiem germańskim, bliższym raczej holenderszczyźnie niż
niemczyźnie), historyczne (tradycje piśmiennictwa staro-dolnoniemieckiego,
tradycje Hanzy i państw pólnocno-niemieckich) i geograficzne, oraz że
przyrodzone warunki dla rozwoju takiego separatyzmu są nie mniejsze, niż dla
rozwoju separatyzmu katalońskiego, czy ukraińskiego. Tylko, ze separatyzm
dolno-niemiecki godziłby w tradycyjnie związane z masonerią Prusy, a nie w
katolicką Hiszpanię, katolicką Polskę i antymasońską Rosję.
GIGANTYCZNY PLAN MASOŃSKI NA POLSKICH ZIEMIACH.
Otóż pewien prąd separatystyczny, czy przynajmniej
regionalistyczny byłby się wśród pewnych odłamów ludności ruskiej narodził być
może, a nawet prawdopodobnie, i bez inspiracji masońskiej. Prądy narodowościowe
stały się w wieku XIX i w początkach XX czymś tak powszechnym i tak nieodzownie
wynikającym z atmosfery epoki, że tylko przypadek, albo wytrwała zakulisowa
kontrakcja mogły były powstaniu takich ruchów wśród Rusinów przeszkodzić. Ale
zachodzi duża różnica między ruchami narodowościowymi, stwarzającymi narodowość
tego typu, co narodowość łotewska, estońska, baskijska, słowacka itd., a
ruchem, który stawia sobie za cel zorganizować czterdziesto-milionowy naród, a
przez jego stworzenie zadać śmiertelny cios dwu narodom istniejącym (polskiemu
i rosyjskiemu). Naród a narodowość, to nie jest to samo Ażeby powstał prawdziwy
naród, trzeba wielu wieków odrębnego życia oraz trzeba wielkiej tego życia
wszechstronności i pełni, która jest w małym lub młodym szczepie niemożliwa do
osiągnięcia. Narodowość da się wyhodować nawet sztucznie — tj. wysiłkiem paru
pokoleń, a nawet jednego pokolenia — ale historia nie zna przykładu, by powstał
prawdziwy naród inaczej, niż drogą organicznego, na przestrzeni długich wieków
wyrastania i krystalizowania swojej indywidualności. A ,,narodowość"
czterdziestomilionowa istnieć nie może: może to być tylko albo wielki naród,
albo zupełna fikcja w rodzaju „narodu" mandżurskiego w cesarstwie
Mandżu-Kuo. W masie ludnościowej, mówiącej narzeczami ruskimi, wytworzyły ale
dwa ośrodki (zadnieprzański i galicyjski) akcji ruskiej o typie ruchów
,,narodowościowych". Oba one (a zwłaszcza galicyjski) są w niemałym
stopniu rezultatem inspiracji zewnętrznej, która samej ludności ruskiej była
obca — ale oba rozwinęły się z czasem w ruchy, mające charakter organiczny.
Jako ruchy ,,narodowościowe", oba te ruchy nie mają ani mniej, ani więcej
siły żywotnej, niż analogiczne ruchy w innych krajach. Ale różnica między tymi
dwoma ruchami a owymi ruchami słowackimi, baskijskimi, estońskimi i.t.d. jest
ta, że tamte idą ,,od dołu" i ambicjami sięgają tak daleko, jak daleko
może rzeczywiście sięgnąć praktyczna akcja, oraz kulturalna i ideowa
atrakcyjność tych ludzi skromnych i małych, bo nie mających oparcia w tradycji i
w organicznie wytworzonym dorobku wieków, którzy ruchy „narodowościowe"
organizują; natomiast oba ruchy ruskie idą "od góry": nakreśliły
sobie na mapie, plan zbudowania Ukrainy — i próbują, jak architekt wedle planu
budujący dom, plan ten wcielać w życie. Jest to jak się kiedyś dowcipnie
wyraził p. St. Kozicki próba stworzenia
,,narodu syntetycznego", — narodu, który nie rodzi się i nie wyrasta sam,
ale jest budowany z planem w ręku i z doktryną w głowie we wszystkich
szczegółach obmyśloną. Ten plan zbudowania Ukrainy — Ukrainy od Pienin do
Kaukazu — jest planem, stworzonym przez masonerię. Celem tego największego z
planów „narodowościowych", jakie kiedykolwiek i gdziekolwiek istniały,
jest rozbicie dwóch narodów, szczególnie od dawien dawna przez masonerię zwalczanych-Polski
i Rosji.
UKRAINA ZADNIEPRZAŃSKA.
Jak już powiedziałem, ośrodki ruchu
„narodowościowego" wśród ludności ruskiej wytworzyły się w sposób mniej
więcej organiczny — dwa. Jednym z nich było Zadnieprze (łącznie z leżącym na
prawym brzegu Dniepru Kijowem). Istniały na tym terytorium warunki do
rozwinięcia się tam silnego ruchu regionalnego dzięki właściwościom tego
terytorium, wytworzonym przez jego historie. Jak wiadomo, rozejmem
andruszowskim z 1667 roku, w wyniku wojen kozackich, terytorium to zastało
oderwane od Polski. Wojny kozackie wytopiły na nim polską szlachtę. Terytorium
to zorganizowało się w organizm polityczny, związany wprawdzie", z Rosją,
ale wewnętrznie dosyć samodzielny, w którym warstwa, przewodnią stalą się
starszyzna kozacka. Warstwa ta zamieniła się
z biegiem czasu na ziemiaństwo, a w roku 1785 została wcielona do
rosyjskiego stanu szlacheckiego. Była ona prawosławna z wyznania. oraz stała
się z biegiem czasu rosyjską z kultury, ale mimo to, nie była ona bynajmniej
identyczna ze szlachtą moskiewską. Miała ona wyraźną świadomość swej odrębnej
przeszłości i była gorąco przywiązana do swych kozackich tradycji i do swoich
miejscowych przywilejów i wolności. Z ludem miejscowym, mówiącym narzeczem
ruskim (ukraińskim), związana była silnym węzłem wspomnień stosunkowo
niedawnego wyjścia z jego pnia. Obok tego zaś wszystkiego była ona dostatecznie
silna, dostatecznie niezależna, dostatecznie kulturalna, dostatecznie zamożna,
dostatecznie ambitna, by umieć swoje podświadome uczucia przekuć na świadome
dążenia. W dzielnicy, która — będąc odrębną językowo, oraz mając odrębną
przeszłość historyczną — miała w dodatku u swych szczytów społecznych taką
warstwę przewodnią, zjawienie się ruchu narodowościowego (o obliczu bądź jawnie
separatystycznym, bądź tylko regionalnym) mogło było nastąpić, lub nie
nastąpić, było jednak w każdym razie zjawiskiem zupełnie naturalnym i nie
mogącym budzić zdziwienia. Jeśli nawet dokonało się z inspiracji masońskiej —
to miała ona grunt podatny. Tam właśnie, na Zadnieprzu wytworzyło się
najstarsze ognisko ruchu ukraińskiego. Przeglądając życiorysy zarówno
najdawniejszych, jak i nowszych działaczy, pisarzy i ideologów ukraińskich z
terytoriów, które przed wielką wojną należały do Rosji, stwierdzimy, że niemal bez
wyjątku porodzili się oni i wychowali za Dnieprem — w Połtawszczyźnie, w
Czernichowszyźnie, w Charkowskiem, nawet w Woroneskiem. Jedynym wybitniejszym
wyjątkiem jest poeta Taras Szewczenko urodzony na Ukrainie polskiej
(prawobrzeżnej), ale co prawda na samym jej krańcu (w powiecie zwinogrodzkim
pod Kijowem), a przy tym pilotowany ideowo przez Kulisza (urodzonego w
Woroneżu), który nawet przerabiał i ,,udoskonalał" jego utwory. Nie można
powiedzieć, by Zadnieprze zostało w pełni przez ruch „ukraiński" zdobyte.
Nastroje społeczeństwa
zadnieprzańskiego, dopóki samo to społeczeństwo nie zostało— jak w całym państwie Sowietów —
przez bolszewików unicestwione, składały się z całej gamy odcieni, od
centralistycznego patriotyzmu rosyjskiego, poprzez regionalizm, chcący się
mieścić w ramach państwowego i narodowego życia ogólno rosyjskiego, aż do
wyraźnego separatyzmu. Bodaj nawet, że
nastroje wyraźnie rosyjskie tam nad nastrojami ,,ukraińskimi"
przeważały. Oblicze narodowe Zadnieprza można by porównać do oblicza Katalonii
czy Bretanii: tak samo, jak trudno jest wykreślić wyraźną granicę, oddzielającą
Katalończyka-separatystę od katalońsklego Hiszpana, oraz
Bretończyka-separatystę od bretońskiego Francuza, tak samo trudno było na
Zadnieprzu oznaczyć, gdzie się zaczyna czujący się jeśli nie odrębnym narodem,
to odrębną narodowością Ukrainiec, a gdzie się. kończy lokalna,
„małoruska" odmianka Moskala. Ale mimo to pewien zasięg ruchu
separatystycznego był na Zadnieprzu faktem. Poczynając od Dniepru aż do Zbrucza
i Bugu, czyli do dawnych granic Galicji i Królestwa Polskiego, rozciąga się
terytorium, które aż do wybuchu rewolucji rosyjskiej było z punktu widzenia
ruchu ,,ukraińskiego" zupełną pustynią. Na terytorium tym nie było warstwy
społecznej, w której łonie mógłby się jakikolwiek ruch narodowościowy rozwinąć.
Był to kraj wielkich latyfundiów, w którym szlachta, zarówno jak administracja
majątków ziemskich i przemysłu rolniczego (cukrownie!) była polska. Miasta
miały tam charakter polsko-żydowski (z ,,istinno"-rosyjską biurokracją) i
tylko najniższe warstwy były nich
ruskie. Prawosławne duchowieństwo wyższe było na wskroś rosyjsku, niższe (też
zresztą silnia zmoskiewszczone) było mało kulturalne i pozbawione większych
aspiracji. Mówiący po rusku lud wiejski tkwił w bezruchu, nie przejawiał
żadnych dążeń kulturalnych i politycznych i nie wyłaniał z siebie liczniejszej
warstwy rodzimej inteligencji. Prawobrzeżna Ukraina, Podole, Wołyń i Polesie
mogły więc wskutek tego być w czasie rewolucji rosyjskiej, obiektem poczynań
ukrainizacyjnych przedsiębranych tam przez czynniki zewnętrzne, nie były jednak
w żadnym stopniu w stanie stać się
samodzielnym podmiotem jakiejkolwiek ruskiej akcji. Tak samo i wybrzeża czarnomorskie (tak
zwana Noworosja) łącznie ze skolonizowanymi przez Rusinów okolicami Besarabii,
zupełnie były wszelkich samorodnych przejawów ruchu ruskiego pozbawione.
RUSINI NA ZIEMI CZERWIEŃSKIEJ.
Drugim obok Zadnieprza terenem, na którym w sposób mniej
więcej samorodny rozwinął się ruch
narodowościowy wśród ludności ruskiej, jest promieniująca pod tym względem
również na Bukowinę , oraz Ruś Zakarpacką — dawna Galicja. Gdyby nie rozbiory —
Ziemia Czerwieńska byłaby już dzisiaj krajem
spolszczonym bez reszty. Ale dostanie się po panowanie austriackie
sprawiło, że miejscowy lud ruski, wraz ze swą warstwą przewodnią:
grecko-katolickim duchowieństwem, utrwalił się w swej odrębności językowej,
oraz poczuł się z biegiem czasu odrębną
od Polaków narodowością. Stało się to po pierwsze dzięki temu, iż Austria
planowo nad tym pracowała by w myśl zasady "divide et impera"
wytworzyć wśród Rusinów pewien separatyzm w odniesieniu do polskości, a po
wtóre dzięki temu, iż proces zlewania
nic Rusinów z polskością uległ przerwaniu wskutek osłabienia siły polskości pod
obcym panowaniem. Przełomowym momentem jeśli idzie o narodziny odrębnej
świadomości narodowej ruskiej w Galicji, było trzecie dziesięciolecie ubiegłego
wieku. Narodziło się wówczas we Lwowie
niewielkie tajne kółko ruskie wśród studentów uniwersytetu i słuchaczy unickiego
seminarium duchownego. Duszą tego kółka byli Szaszkiewicz, Wagilewicz i
Hołowacki, którzy zaczęli propagować myśl mówienia po rusku przez ruską
inteligencję (dotychczas inteligenci-Rusini mówili między sobą wyłącznie po
polsku; gdy Szaszkiewicz pierwszy zaczął mówić po rusku, wydawało się to
ogółowi bardzo dziwnym) , oraz wygłaszania, przynajmniej w cerkwiach wiejskich
kazań w mowie ruskiej (dotychczas kazania w cerkwiach wygłaszano po polsku) Ciż
sami trzej działacze wydali w roku 1837 w Budapeszcie zbiór poezji, pieśni i
artykułów po rusku pt. "Rusałka Dnistrowaja". Akcja ta dała początek
ruchowi narodowościowemu, który następnie rozwinął się dość znacznie. Rozwinął
się zwłaszcza od roku 1848, w którym austriacki namiestnik hr. Stadjon, w
intencji wytworzenia w kraju siły nadającej się do przeciwstawienia Polakom powołał do życia "Hołowną Radę
Ruską" z dużym udziałem wyższego duchowieństwa unickiego i zapewnił
ruchowi ruskiemu szerokie poparcie władz
austriackich. Ruch ruski z owej epoki był ideologicznie dość
nieskrystalizowany: teoretycznie poczuwający się do łączności ideowej z Rosją,
to znów tylko z jej południem, szedł w praktyce szedł on w kierunku
zorganizowania się Rusinów galicyjskich (wzg. w ogóle austrowęgierskich) w
narodowość odrębną nawet pod względem językowym ewoluującą w kierunku
wytworzenia własnego, odmiennego zarówno od mowy rosyjskiej, jak
naddnieprzańskiej "ukraińskiej", języka literackiego. Dalszym ciągiem
tego ówczesnego ruchu są dzisiejsi "starorusini" . Gdyby rozwój tego ruchu
ruskiego by poszedł po tych torach , po których prowadziły go procesy
rozwijające się samorodnie, Rusini galicyjscy (ewentualnie łącznie z
podkarpackimi) byliby dziś narodowością odrębną w rodzaju Słowaków. Narodowość
ta, aby się ostać, musiałaby oprzeć się o Polskę, jak Słowacy oparli się o
Czechów, Słoweńcy o Jugosławię, a Latgalia o Łotwę.
RUCH WIELKOUKRAIŃSKI
Ale samorodne procesy rozwojowe zostały wypaczone przez
interwencję czynnika zewnętrznego, którym była masoneria (oraz współdziałające
z nią wpływy niemieckie). Niespodziewanie nawiązana została ścisła łączność
między Galicją a Zadnieprzem , język literacki zadnieprzański
("ukraiński") został przyjęty przez część Rusinów galicyjskich, a
duży odłam ruchu narodowościowego ruskiego w Galicji został pozyskany dla
koncepcji stworzenia jednego narodu "ukraińskiego" ze wszystkich
szczepów ruskich od Kar-pat po Kaukaz. Jako datę zaszczepienia, ruchu
„ukraińskiego" w Galicji przyjąć można rok 1868, tj. datę założenia
stowarzyszenia „Proświta" we Lwowie. Ruch ten rozwinął się tam zwłaszcza w
latach 1894-1914 i w chwili wybuchu wojny światowej już był od ruchu
„staroruskiego" silniejszy. Dzięki temu w erze wielkiej zawieruchy
dziejowej lat 1914-1921 masoneria. zarówno, jak sprzymierzona z nią Rzesza
Niemiecka, dysponowały już wcale poważnym narzędziem rozbijania i osłabiania
zarówno Rosji, jak narodu polskiego. Był nim istniejący zarówno pod panowaniem
rosyjskim, jak pod panowaniem austriackim, ruch wielko-ukraiński. Na czym
buduję twierdzenie, że ruch ten był montowany przez masonerię? — Obszerne to
zagadnienie omówię przy innej sposobności.
MASOŃSKIE FILIACJE RUCHU UKRAIŃSKIEGO.
Czytelnicy przypominają sobie, że w numerze majowym
„Tęczy" wystąpiliśmy z hipotezą, iż ruch i, ukraiński" — podobnie jak
ruch baskijski i kataloński w Hiszpanii, oraz jak wiele Innych ruchów
separatystyczno-narodowościowych — został wzniecony przez masonerię. Hipotezy
tej nie poparliśmy wówczas żadnymi argumentami z dziedziny poszlak czy dowodów
kontaktu między masonerią a obozem ,,ukraińskim". Uzasadniliśmy ją tylko
ogólnym rozumowaniem, stwierdzającym, że po pierwsze na inspirację masońską w
powołaniu ruchu ,,ukraińskiego" do życia wskazuje zasada "Is fecit, cui prodest" (ten to
sprawił w czyim to było interesie) i że po wtóre do tego samego wniosku
prowadzi rozumowanie przez analogię, oparte na doświadczeniach Innych krajów
(np. Hiszpanii), które miały z ruchami separatystycznymi do czynienia. Obecnie
powracając do tego samego tematu, chcielibyśmy przytoczyć nieco informacji,
świadczących o łączności ruchu i obozu „ukraińskiego" z masonerią w sposób
bardziej konkretny.
CO MÓWI LEKSYKON MASOŃSKI LENNHOFFA?
Zacznijmy od sięgnięcia do najelementarniejszego, choć
oczywiście ze zrozumiałych względów konspiracyjnych mocno niekompletnego źródła
informacji, jakim jest słynny masoński leksykon Lennhoffa. Pod rubryką
„Ukraine" (str. 1609-1610) znajdujemy tam wzmiankę następującą:
„Po zamknięciu lóż w roku 1822 przez Aleksandra i po
potwierdzeniu tego zamknięcia w roku 1826 przez Mikołaja I zamarło w Rosji
życie wolnomularskie, jednak w ciągu XIX wieku w niektórych częściach państwa
rosyjskiego, a zwłaszcza, na Ukrainie, loże były od czasu do czasu na nowo w
tajemnicy czynne."
Jako ukraińskie szałasy (Bauhutten) wymieniane są:
,,Miłość Prawdy" w Połtawie, "Nieśmiertelność" w Kijowie,
„Rozproszona Ciemność" w Żytomierzu, „Ozyrys" w Kamieńcu Podolskim i
„Pontus Euxinus" w Odessie. Każdy z tych szałasów pracował oddzielnie,
wszystkie one jednak pozostawały ze sobą w przyjacielskim związku. Wedle Borysa
Telepniewa, w roku 1900 odbył się pierwszy ukraiński kongres wolnomularski,
który w dniu 7 stycznia tegoż roku założył Wielką, Lożę Ukrainy, o której
jednak żadne wiadomości do świata nie dotarły. Dnia 18 września 1917 r. (w czasie okupacji przez
wojska niemieckie i austrowęgierskie) loża "Sanctus Andreas
Praevocatus" w Kijowie ogłosiła się „Wielką Lożą Ukrainy Sanctus Andreas
Praevocatus". W odezwie prowincjonalnej (podpisanej przez Wielkiego
Mistrza Petlurę), proklamowanej dnia l kwietnia 1919 r. w Kamieńcu Podolskim po
założeniu efemerycznej Republiki Ukraińskiej, powiedzenie jest m.in.:
„Ukraiński wolnomularz oddany jest swej ojczyźnie z
bezwarunkową wiernością. Uważa on za swój obowiązek bronić jej wolności i niezależności,
tudzież przyczyniać się do utrzymywania pokoju na wewnątrz".
(W dalszym ciągu Leksykon wskazuje jako na źródło
informacji, na książkę Borisa Telepniewa „An Outllne of the History ot
Russian Freemasonry", Londyn 1928,
dla autora niniejszych słów niestety niedostępną, oraz pisze dalej:)
„Minister Szumicki. który udał ale do Paryża na wygnanie,
przywiózł tam ważne materiały archiwalne masonerii francuskiej z XVIII wieku
(m. in. dotyczące Etienne Morin), które w dniach rewolucji francuskiej dostały
się dzięki emigrantom, do Rosji".
Pod rubryką ,,Russland" znajdujemy tam nadto (str.
1361) Informacje następujące:
"W mniejszych kołach tliło się jeszcze i później
(tj. po roku 1826) słabe światło: w noweli
,,Mularze" Pisemskiego mowa jest o tym wyraźnie. Mianowicie w
guberniach zachodnich wolnomularstwo nigdy jakoby nie przestało istnieć. W
Kijowie, Połtawie, Odessie, Wilnie i Żytomierzu, zarówno jak i w Innych
miastach ukraińskich, istniało pod koniec XIX stulecia, wedle danych Borysa
Telepniewa i Emila Kipy, kilka lóż. W roku 1900 mówiono w nich o założeniu
Wielkiej Loży Ukrainy. Ta jednak mogła być powołana do życia na okres niewielu
miesięcy w Płoskirowie dopiero w roku 1919, w czasie krótkiego istnienia
niepodległej republiki ukraińskiej".
Wreszcie tenże
Leksykon podaje informację (str. 1220), że do roku 1923 istniała w
Warszawie loża. „Jednanie" złożona z emigrantów ukraińskich.
JAKIE STĄD WNIOSKI?
Z powyższych Informacji, jakkolwiek szczupłych da się
wyciągnąć kilka, wniosków, które brzmią
jak następuje:
1. Nie ulega wątpliwości, że mimo rosyjskich zakazów
cesarskich, ruch wolnomularski na Ukrainie w latach 1826-1817 (tj. między
zakazem Mikołaja I a rewolucją) Istniał, a nawet był dość rozgałęziony.
2. Loże wolnomularskie na całym obszarze, objętym przez
koncepcję Wielkiej Ukrainy były z sobą związane i tworzyły jedną całość;
świadczy o tym wzmianka, że „wszystkie ... pozostawały ze sobą w przyjacielskim
związku" (co dotyczy niewątpliwie okresu ich Istnienia w wieku XIX), oraz
Informacja, że w roku 1900 zorganizowały się
w Wielką Lożę Ukrainy. Ta jednolitość organizacyjna ruchu
wolnomularskiego na obszarze Wielkiej Ukrainy, oraz jego organizacyjne
wyodrębnienie zarówno od masońskiej Rosji, jak od masońskiej Polski, nie były
spowodowane chęcią przystosowania się do podziałów terytorialnych, wynikających
z aktualnych stosunków politycznych. Wielka Ukraina nie stanowiła bowiem żadnej
określonej, wyodrębnionej na zewnątrz, a zespolonej na wewnątrz całości, czy to
w formie niepodległego państwa ukraińskiego, czy to w formie autonomicznej
prowincji, czy to nawet tylko w formie kraju, politycznie wyodrębnionego, ale jednomyślnego w swych
uczuciach i odrębności się zdecydowanie domagającego; a nawet — w wieku XIX i w
roku 1900 — wcale się nie zanosiło na takie przekształcenie się stosunków na
całym obszarze Wielkiej Ukrainy. Ta jednolitość organizacyjna ruchu
wolnomularskiego na obszarze Wielkiej Ukrainy nie była również spowodowana
jednolitością i odrębnością narodową członków tego ruchu, nie ulega bowiem
kwestii, że do wymienionych przez Leksykon lóż, biorących udział w tym ruchu,
należeli nic tylko Rusini, a nawet należeli w przytłaczającej większości
nie-Rusini. Można przypuścić, że' w roku
1900, a
nawet w wieku XIX istniała dostateczna liczba Rusinów - „ukraińców"
mogących być członkami lóż masońskich w Kijowie i w Połtawie, ale należy uznać
za rzecz z góry wyłączoną, by mogli oni zapełnić kadry lóż w Odessie,
Żytomierzu i Kamieńcu Podolskim. Wymienione przez Leksykon loże, to nie są loże
„ukraińskie" ale loże na Ukrainie: to znaczy loże złożone zapewne w
przytłaczającej większości z Rosjan i Polaków, czyli z tych żywiołów, z których
się wówczas na Ukrainie rekrutowały warstwy wyższe i średnie. Bez obawy
popełnienia błędu można niewątpliwie
przyjąć, że — jeśli idzie o główną masę członków — loże w Żytomierzu i
Kamieńcu Podolskim miały charakter polski, w Odessie rosyjski, w Kijowie
polsko-rosyjsko-ruski, w Połtawie rosyjsko-ruski. We wszystkich tych lożach
musieli zresztą być także i Żydzi. Jeżeli loże
te nie ciążyły ani ku Warszawie, ani ku Petersburgowi, lecz tworzyły
pewną całość i usiłowały zorganizować się w odrębną Wielką Lożę Ukrainy (a
Wielkie Loże zakładane są zazwyczaj tylko w odrębnych państwach, bądź tez w
krajach do niepodległości państwowej
dążących), to wynika z tego, że akcentowanie zarazem odrębności, jak i
wewnętrznej jedności tego terytorium należało do programu masonerii.
3. Ruch ,,niepodległościowy" ukraiński musiał być
silnie związany z masonerią, jeżeli tak wybitna w tym ruchu postać jak ataman
Petlura był w masonerii wielkim
mistrzem, oraz jeżeli jedną z pierwszych czynności, jaką przedsięwzięto w
powołanej do życia Republice Ukraińskiej, było uruchomienie Wielkiej Loży
Ukrainy.
4. Do tego samego wniosku prowadzi fakt, że emigranci
ukraińscy, znalazłszy się w Polsce po załamaniu się Republiki Ukraińskiej,
natychmiast przystąpili do zorganizowania się we własną lożę ukraińską w Warszawie.
5. Zachodzi prawdopodobieństwo, że koła polityczne
ukraińskie były bardzo ściśle związane z
najtajniejszymi ośrodkami tradycji masońskiej
na Ukrainie, przechowującymi od XVIII wieku ukryte wówczas w tym kraju zagraniczne materiały archiwalne. Wprawdzie minister
Szumicki mógł wejść w posiadanie archiwów masońskich przypadkowo, albo nawet za
pośrednictwem jakichś rąk niewtajemniczonych, które je wydobyły na światło
dzienne. Prawdopodobniejszym jednak jest przypuszczenie, że otrzymał je on
drogą normalnego przekazania (być może
umyślnie w celu ewakuacji za granicę) w łonie wolnomularskiej
organizacji.
INNE ŹRÓDŁA INFORMACJI
Powyższe wnioski, oparte na Informacjach, ogłoszonych
przez Leksykon Lennhoffa, znajdują potwierdzenie w wielu równoległych
informacjach, pochodzących z innych źródeł. A więc po pierwsze, istnieją
tradycje ustne, stwierdzające że
Istniała w wieku XIX w Kijowie Wielka Loża Ukrainy, która wybitnie popierała
ruch separatystyczny „ukraiński" i przykładała rękę do bardzo wielu
poczynań w duchu ,,ukraińskim". A po wtóre ujawnione zostały również i
inne informacje, świadczące o przynależności Petlury do masonerii, a także i o
tym, że masoneria miała dostęp do słynnego hetmana Skoropadzkiego (który miał niewątpliwie
wybitnego masona za sekretarza).
Między innymi w roku 1919 ogłoszony został w Paryżu list, datowany z dnia 23
października tegoż roku, niejakiego pana Markotuna, podającego się za Wielkiego
Mistrza Wielkiej Loży Ukraińskiej Zjednoczonych Słowian, do Semena Petlury —
będący wyrazem jakichś wewnętrzno-masońskich porachunków, w których trudno się
niewtajemniczonemu zorientować, ale świadczący w każdym razie, że Petlura
należał do masonerii. W liście tym Markotun zarzuca Pet-lurze, że:
1. jest w masonerii samozwańcem. ,,Będąc uczniem, ogłosił się Pan za Wielkiego
Mistrza, gwałcąc w ten sposób wszystkie solenne przysięgi wierności dla naszej organizacji i naszej dyscypliny,
które w swoim czasie złożyłeś Pan na klęczkach":
2. jego ludzie dokonali pogromu Żydów w Płoskirowie i popełnili w ogóle wiele różnych gwałtów;
3. w roku 1917 szedł z Niemcami, a nie z Francją;
4. nie wyliczył się z pieniędzy. Obok tego, Markotun
pisze: „Wstyd mi również wobec pana
Skoropadzkiego, który pomimo swych błędów jest skończonym gentelmenem, którego
wielkim nieszczęściem było, że go
otaczali agenci niemiecy, jak Paltow i in. Wstyd mi wobec niego, ja bowiem właśnie będąc
pod koniec rządów hetmańskich sekretarzem hetmana, miałem nieszczęście nalegać
na uwolnienie Pana z więzienia i ponoszę za ten fakt część
odpowiedzialności."
Oraz: „My wiemy
dokładnie, że w nocy 14 listopada, w
chwili, gdy Pan przystępowałeś do wykonania swojego planu, major Larisch,
reprezentant sztabu generalnego niemieckiego, przeszkodził rządowi hetmańskiemu
aresztować Pana. Oficer niemiecki zjawił się owej nocy u hetmana i oświadczył
mu w sposób kategoryczny, że jeżeli Wy (tj. członkowie przyszłego
Dyrektoriatu) zostaniecie zaaresztowani,
to wojska niemieckie uwolnią Was z
więzienia przemocą. Doskonale Panu
wiadomo, że całość uzbrojenia dla
powstańców dostarczyli
Niemcy".
Jest rzeczą
wiadomą, że jeden z członków rządu Petlury, Polak, ziemianin podolski
Staniaslaw Stempowski ujawnił się jako
jeden z najwybitniejszych masonów
polskich, oficjalny przedstawiciel „Wielkiej Loży" i "Najwyższej
Rady'" Polski wobec masonerii zagranicznej. Jego syn pan Hubert Stempowski został w
listopadzie 1917 roku wprowadzony przez. Wojewodę Józewskiego — też byłego
członka rządu Petlury i wybitnego na Wołyniu protektora „ukraińców" w ogóle,
a działaczy petlurowskich w szczególności —na stanowisko wiceprezydenta miasta
Łucka. Jeżeli p. Stempowski, Polak, ale
wybitny mason, zasiadał w rządzie Petlury i pracował tym samym nad budową
państwa ukraińskiego, to należy stąd wyciągnąć wniosek, że masoneria co
najmniej nie była tego rodzaju pracy przeciwna. Mając taką podstawę, można już
o wiele śmielej, przystąpić do systematycznego przyjrzenia się dziejom ruchu
ukraińskiego w poszczególnych etapach jego rozwoju, celem prześledzenia, czy są
podstawy do podejrzewania w tych wszystkich etapach udziału ręki masońskiej.
Postaramy się przy innej sposobności dokonać tego rodzaju przeglądu dziejów ruchu
„ukraińskiego", celem odszukania nie tyle ścisłych dowodów jego
uzależnienia od inspiracji masońskiej bo
o takie dowody byłoby przeważnie trudno) co świadczących o tym poszlak. Dzisiaj
natomiast, zamykając niniejszy artykuł, poświęcony informacjom o masonerii
ukraińskiej udowodnionym i bezspornym, chcielibyśmy podkreślić jedną jeszcze
okoliczność: że tradycje wpływów obozu tajnych spisków, mniej lub więcej
związanych ze społecznością żydowską, są na Ukrainie bardzo stare i
zakorzenione. Pisałem już raz, że
istnieje wiele danych, pozwalających przypuszczać, iż rebelia Chmielnickiego
była, w pewnym przynajmniej stopniu, związana z inspiracją obozu tajnych
stowarzyszeń. Fakt współdziałania wodzów kozaczyzny ukrainnej ze Szwecją
(rebelia Chmielnickiego poprzedziła i ułatwiła. „potop" szwedzki, Mazepa
współdziałał z Karolem XII) dostarcza tu argumentów dodatkowych.
(...)
LOŻA SŁOWIAN ZJEDNOCZONYCH
Przechodzę do najważniejszej, kluczowej części
niniejszego cyklu artykułów. Czytaliśmy na początku cyklu, że wedle leksykonu
Lennhoffa dyktator ukraiński Petlura był Wielkim Mistrzem prowincjonalnej loży
masońskiej. (Słowo prowincjonalny zapewne nie oznacza tu: położony na
prowincji, lecz obejmujący całą prowincję, w danym razie Ukrainę). Czytaliśmy
także Informacje Markotuna, Wielkiego Mistrza Wielkiej Loży Ukraińskiej
Zjednoczonych Słowian, że Petlura był uprzednio w masonerii — o ile można
zrozumieć, w tejże loży — „uczniem" i składał tam „na klęczkach"
„ścienne przysięgi wierności dla naszej organizacji i
naszej dyscypliny", a także okazał się wobec swoich władz
masońskich nieposłuszny i ogłosił się Wielkim Mistrzem w sposób samowolny. Ton
relacji p. Markotuna świadczy, że Petlura był związany z lożą — zapewne z
Wielką Lożą Słowian Zjednoczonych — węzłami, które najlepiej określa użyte
przez p. Markotuna słowo „uczeń", w połączeniu ze słowem:
,,mistrzowie". Loże masońskie na ogół grupują ludzi, należących do klas
wyższych lub średnich, a młody Petlura był synem dorożkarza, chłopcem bez
większego wykształcenia, trochę wykolejonym i zarabiającym na chleb jako
skromny buchalter. Jeżeli zdołał zrobić potem w tak szybkim czasie tak ogromną
karierę, możemy przyjąć za pewnik, że mu
w tym organizacja do której należał, pomogła. Że zapewniła mu oparcie i
stosunki, że dopomogła mu do wytworzenia sobie ideologii, lub gotową ideologię
mu dala, że pozwoliło mu się wyrobić w życiu społecznym i w robocie organizacyjnej.
Nic nią wiemy o tym, by Petlura miał sposobność wybić się i wyrobić w jakiejś
innej organizacji, a więc możemy przyjąć jeżeli nie za rzecz pewną, to za
wysoce prawdopodobną, że wyrobił się właśnie w tej. Wielcy politycy nie
wyskakują gotowi jak Minerwa z głowy Jowisza; muszą najpierw przejąć stadium,
gdy się uczą, nabierają doświadczenia i są przez innych. prowadzeni. Skoro
Petlura nie zawdzięczał tradycji uczestnictwa w życiu politycznym swemu
środowisku rodzinnemu, skoro nie wybił się Jałto dyplomata, parlamentarzysta,
działacz samorządowy lub spółdzielczy, działacz robotniczych związków
zawodowych, wyższy wojskowy, wielkiej miary dziennikarz, artysta czy uczony —
musimy przyjąć, że wybił się jako wychowanek i pupil masonerii, przypuszczalnie
jako wychowanek i pupil Wielkiej Loży Ukraińskiej Zjednoczonych Słowian w
Kijowie. A skoro loża ta pomogła mu do zrobienia wielkiej politycznej kariery
jako wyrazicielowi ukrainizmu i dążenia do zbudowania państwa
wielkoukraińskiego, widać ideologia ta i dążenie to były zgodne z ideologią i
dążeniami tej loży. Co to była za loża? Czy coś o niej wiemy ? O loży o
podobnej nazwie możemy się dowiedzieć rzeczy bardzo ciekawej. Mianowicie, że
była założona w Kijowie w roku 1818 i rozwiązana przez rząd carski wraz z innymi
lożami masońskimi w państwie rosyjskim w roku 1822. Stanisław
Małachowski-Łempicki podaje o niej w swoim wykazie polskich lóż wolnomularskich
informacje następujące.
„Słowianie Zjednoczeni (vereinte Slawen) na ws. Kijowa;
założona l2 marca r. 1818 przez lożę petersburską Astreę; najpierw pracowała
według systemu W.W.N.P. (Wiel. Wsch. Narod. Pol?), a później według szkockiego
po francusku, polsku i rosyjsku; mistrz. katedry Wal. Rościszewski (1818-19),
Fr. Charliński (1819-20), Źródła: N. 34".
Przy okazji warto, wspomnieć, że tenże autor wymienia
także lożę o podobnej nazwie, jaka w tym samym czasie istniała w Warszawie.
„Jedność Słowiańska na ws. Warszawy powstała 26 lutego r.
1818 z loży Bracia Zjednoczeni, istniała do r. 1821. Źródła: N.73".
Powstanie tych dwu lóż niemal zupełnie równocześnie
nasuwa przypuszczenie że powstały one z tej samej inicjatywy i w tym samym
celu. Tak samo przy okazji warto wspomnieć o loży „Gorliwego Litwina"
która być może odegrała w zorganizowaniu separatystycznego wobec Polski ruchu
litewskiego podobną rolę jak Loża Słowian Zjednoczonych w zorganizowaniu ruchu
ukraińskiego. P. Małachowski-Łempicki
pisze o lożach „Gorliwy Litwin" i „Gorliwy Litwin Reformacyjny", które
tak samo istniały za czasów gdy pod rządami, cara Aleksandra I loże masońskie były tolerowane.
Otóż p. Stanisław Mackiewicz napisał w naszych czasach:
„Za czasów niepodległej Polski masoni wileńscy używani
byli przez Piłsudskiego do utrzymywania kontaktów z masonami
kowieńsko-litewskimi, — wobec braku stosunków dyplomatycznych była to jedyna
droga porozumienia z Litwinami, — toteż litewscy chrześcijańscy demokraci
zarzucali ciągle „tautininkom" wpływy masońskie i konszachty z Polakami.
Masoni w Wilnie mieli lożę im. Tomasza Zana, do której przedpokojem była
półjawna organizacja ,,44-ech", oraz lożę drugiego stopnia, ściśle
zakonspirowaną, p.n. „Gorliwy Litwin".
Ale powróćmy do Loży Słowian Zjednoczonych w Kijowie. Rosyjski autor A.N.
Pypin plaże o niej co następuje:
„Bardzo mało wiadomo jest o kijowskiej Loży Słowian
Zjednoczonych (Łożie Sojedtnionnych Sławian), założonej 12 marca 1818 roku,
poza niektórymi nazwiskami (o których nic nie wiadomo) jej członków, na
zasadzie spisów wielkiej loży Astrei ; ale jej nazwa, prawdopodobnie, nie była
przypadkowa i jak gdyby powtórzyła się w nieco późniejszym, tajnym
stowarzyszeniu tegoż imienia, założonym w roku 1823, . albo, wedle innych
danych, jeszcze wcześniej. O tajnym stowarzyszeniu Słowian Zjednoczonych
(Obszczestwo Sojedinionnych Sławian) wiadomo,
że ale -w nim przejawiły pierwsze, niejasne tendencje pansłowiańskie; to samo
można przypuścić i o loży masońskiej. Szczegóły, podane o tajnym stowarzyszeniu
w raporcie komisji śledczej z dnia 30 maja 1826, bardzo przypominają masońskie
sposoby (prijomy) i formuły".
(Wedle zaś słów raportu, przy pierwszym założeniu tajnego stowarzyszenia
istniała myśl „włączenia go w skład jakiejkolwiek loży masońskiej"; i w
statucie Związku niektóre szczegóły zewnętrzne zaczerpnięte były ze statutów
lóż masońskich".
Tamże przypisek: „o loży Słowian Zjednoczonych, 1818-22,
patrz notatkę Mordowcewa w „Russkaja Starina"', tom XXI, str.
187-189." (Do roczników „Rusakaja Starina" nie mam dostępu i notatki
tej nie mogę sprawdzić). „W kijowskiej loży Słowian Zjednoczonych — książęta
Aleksander i Piotr Trubeccy i znowu (już podpułkownik) Leoncjusz Dubbelt".
Ten ostatni był w latach 1817-1818 jako major członkiem loży Palestyna w
Petersburgu. (,,Tak znany działacz następnego panowania"). O podobnym
raporcie dotyczącym Stowarzyszenia Słowian Zjednoczonych nie znajduję u Pypina
żadnych Informacji. Zapewne, pisząc o raporcie komisji śledczej, ma on na myśli
raport taki, właśnie z roku 1826, dotyczący dekabrystów.
W innej swojej pracy tenże autor pisze:
“1818, 12 marca Loża Słowian Zjednoczonych (Les Slaves
reunis) w Kijowie, w związku Astrei. System w 1818-19 le rite du Grand Orient de Polegne; Handb. 1X1,
114, “poprawiony szkocki". Prace w językach rosyjskim i francuskim. Mistrz
krzesła (mastier stuła) w r. 1818-19 Walenty Rościszewski; w 1820-21 Frańciszek
Charliński, deputat głównego sądu. (por. Russkij Archiw, 1906 888, 412-416,
609)" Także i do wydawnictwa
“Russkij Archiw" nie mam dostępu.
Inny rosyjski autor, p. Telepniew, pisze: Za czasów cara
Aleksandra “silny element polityczny przeniknął loże. Ci liberalni członkowie
Bractwa stanowili łącznik między Masonerią a tajnymi stowarzyszeniami
politycznymi które pojawiły się w Rosji w tej epoce... Jest to również dziwny
zbieg okoliczności, że rewolucyjne stowarzyszenie, założone w 1823 roku
przyjęło nazwę kijowskiej loży — Słowian Zjednoczonych, — loży, o której bardzo
mało wiadomo. Oficjalne śledztwo, które zbadało działalność tego stowarzyszenia
i odbyło się po rewolcie 1825 roku, wykryło w jego statutach i zwyczajach dużo
podobieństwa do podobnej organizacji masońskiej; co więcej, stwierdzono, że w
chwili założenia stowarzyszenia niektórzy członkowie wyrazili życzenie
włączenia się do jakiejś loży masońskiej". (Autor powołuje się na wyżej
zacytowaną książko Pypina). Czy jest rzeczą możliwą, by loża, która istniała w
pierwszej ćwierci XIX wieku, mogła przetrwać jako organizacja tajna, albo nawet
tylko jako bardzo malutkie, tajne kółeczko, przez trzy ćwierci stulecia i
wyłonić się z mroku w wieku dwudziestym? — Loża ta wydała z siebie postać tej
miary co Petlura. Jeśli istniała ona od z górą stulecia, istniała od czasów,
gdy działał jeszcze Seweryn Potocki w Charkowie, a Kotlarewski w Połtawle,
przyjąć należy, że była ona jednym z głównych, a może głównym ośrodkiem organizacyjnym,
który pielęgnował w sobie ideę ukrainizmu i pracował nad jej rozwojem.
Czytaliśmy wyżej, że wedle tradycji ustnych, o których wiadomo było w Kijowie i
o których wiedział p. Zygmunt Berezowski, konspiracyjny ruch masoński istniał w
Kijowie na długo przed rewolucją, — być może od połowy XIX wieku, — i między
innymi istniała tam tajna Wielka Loża Ukrainy.
Podobne Informacje znaleźć możemy i w źródłach
masońskich. Nieraz już cytowany p. Borys Telepniew pisze:
“Trzeba zanotować, że Loże Różokrzyżowe kontynuowały
działalność w tajemnicy i w ciszy; zdaje się, że przetrwały one przez cały wiek
dziewiętnasty, podtrzymując wielkie tradycje masońskich i różokrzyżowych
przywódców (Masonic and Rosicrucian leaders) świetnego okresu czasów panowania
Katarzyny II-giej ... Pomimo rozwiązania lóż, i obok wymienionych działań
różokrzyżowych, na prywatnych zebraniach masońskich uprawiano stare rytuały,
kontynuowano masońskie studia, a nawet Inicjowano nowych członków; zebrania te
zostały dobrze opisane w rosyjskiej powieści z XIX wieku, Pisemskiego
«Masoni».”
Autor dodaje nadto w przypisku:
“Trochę Interesujących rzutów oka na rosyjską masonerię w
XIX stuleciu znaleźć można również w sławnej powieści Tołstoja «Wojna i
Pokój»". ,,Istnieją podstawy do
uważania, że w bardziej odległych prowincjach, zwłaszcza w zachodniej części
państwa, Loże wznowiły swoją działalność wkrótce po dekrecie rozwiązującym
masonerię i kontynuowały tę działalność. w tajemnicy przez całe XIX stulecie.
Podobno następujące loże działały na Ukrainie: Loża Miłości i Prawdy w
Połtawie; Nieśmiertelność, w Kijowie; Ciemności Rozproszone w Żytomierzu;
Ozyrys w Kamieńcu i Pontus-Euxinus w Odessie. Wszystkie one wznowiły swoją
działalność, w tajemnicy, wkrótce po zakazaniu Masonerii, i chociaż pracowały
niezależnie (od siebie), zawsze utrzymywały braterskie stosunki". W tym
miejscu p. Telepniew podał przypisek następującej treści: “Te i dalsze
szczegóły, dotyczące masonerii ukraińskiej zawdzięczamy (are due to) Bratu
Sitwellowi i Bratu Szumickiemu, którzy są obaj z Paryża; ten ostatni jest
oficjalnym delegatem lóż ukraińskich. Istny romans historii masońskiej łączy
się z przyjazdem Brata Szumickiego do Paryża wraz z ważną częścią ukraińskich
masońskich archiwów". W egzemplarzu omawianej publikacji w bibliotece
Muzeum Brytyjskiego słowa “due to” są wykreślone zastąpione słowami dopisanymi
atramentem: “are given exclusivelly on the authority of” (podane są wyłącznie
na odpowiedzialność).” W roku 1900 odbył się pierwszy ukraiński kongres
masoński; w dniu 17 stycznia owego roku założył on Wielką Lożę Ukrainy. W roku
1919, po ustanowieniu krótkotrwałej Republiki Ukraińskiej, Wielka Loża Ukrainy
oficjalnie proklamowała swoją egzystencję; zjednoczyła ona siedem głównych lóż,
odpowiadających siedmiu głównym okręgom Ukrainy i podobno liczyła 6.000
członków. Młoda Wielka Loża weszła w braterskie stosunki z Wielkim Wschodem
włoskim i wysłała delegatów do innych krajów. Nieszczęsne nastanie rządów
bolszewickich zmusiło loże ukraińskie do pójścia raz jeszcze do podziemia (into
retirement); jednak, z godną pochwały odwagą, zdają się one kontynuować swą
działalność i zachowywać wierność dawnym masońskim znakom. (To adhere to the
ancient Masonic Landmarks).”
W powyżej zacytowanych danych nie znajdujemy pozytywnego
dowodu, że Loża Słowian Zjednoczonych w Kijowie W okresie między rozwiązaniem
lóż w roku 1822 a
czasami młodości Petlury to znaczy początkiem XX wieku, istniała. Ale istniały
inne, a więc mogła istnieć i ta. Ciągłość lóż w państwie rosyjskim pomimo
rozwiązania ich w 1822 roku była zjawiskiem zgolą nie rzadkim i zdarzała się
nie tylko na Ukrainie. Np. o loży Gorliwego Litwina mamy całą garść informacji
(nie tylko od autorów wyżej zacytowanych) świadczących, że zapewne nie zaginęła
ona po rozwiązaniu. Od Telepniewa dowiadujemy się, że Wielka Loża Ukrainy
została założona dnia 17 stycznia 1900 roku na pierwszym ukraińskim kongresie
masońskim. Z Informacji tej możemy wyciągnąć szereg wniosków, a mianowicie to,
że masoneria istniała na Ukrainie na 5 lat przed rewolucją 1905 r. — a zapewne
i później, a więc, gdy ucisk policyjny w państwie rosyjskim trwał nienaruszony;
secundo, że skoro odbył się kongres, to musiało być sporo lóż; tertio, że
masoneria już w owych, odległych, przedrewolucyjnych czasach uznawała zarazem
odrębność, oraz jedność Ukrainy, a wiec popierała program ukrainizmu.
Pan Markotun, piszący o sobie. że jest Wielkim Mistrzem
Wielkiej Loży Zjednoczonych Słowian, twierdzi w cytowanym wyżej liście
otwartym, że Petlura był uczniem — zapewne w tej właśnie loży — i samozwańczo
ogłosił się mistrzem. Loża ta, należy przepuszczać, to była ta sama loża, którą
założono na kongresie w 1900 roku. Loża Słowian Zjednoczonych w Kijowie,
założona w 1818 roku. nie była Wielką Lożą, lecz tylko Lożą. Była to zapewne najważniejsza
z lóż ukraińskich, skoro nazwę jej przejęła Wielka Loża. Zapewne to dawna Loża
Słowian Zjednoczonych przemianowana została w 1900 roku w Wielką Lożę Ukraińską
Zjednoczonych Słowian. Fakt, że w relacji Telepniewa o założeniu Wielkiej Loży
Ukrainy nie znajdujemy Ani wzmianki o dawnej Loży Słowian Zjednoczonych w
Kijowie. ani nazwy Wielkie i Loży Ukraińskie Zjednoczonych Słowian, mógłby w
nas wzbudzić wątpliwość, czy wypowiedziany przed chwilą wniosek o identyczności
Wielkiej Loży, wymienionej przez p, Markotuna z wymienioną przez p. Tclepniewa,
założoną w 1900 roku Wielką Lożą jest słuszny. Ale poprawka w tekście
egzemplarza pracy p. Telepniewa przechowywanego w bibliotece Muzeum
Brytyjskiego świadczy, że istnieje jakiś spór co do relacji ogłoszonej przez p.
Telepniewa i że najwidoczniej relację tę ktoś zakwestionował.
Zestawmy ten fakt z wiadomościami podanymi w cytowanym
wyżej liście p. Markotuna. Pisał on pod adresem Semena Petlury: “Będąc uczniem
ogłosił się Pan za Wielkiego mistrza, gwałcąc w ten sposób wszystkie solenne
przysięgi wierności dla naszej organizacji i naszej dyscypliny, które w swoim
czasie złożyłeś Pan na klęczkach". Nie mamy powodu tym oskarżeniom p.
Markotuna nie wierzyć. A tymczasem wiemy z masońskiego leksykonu Lennhoffa, że
dniu 18 września 1917 roku loża Sanctus Andreas Praevocatus w Kijowie ogłosiła
się, Wielką Lożą Ukrainy Sanctus Andreas Praevocatus, a odezwę prowincjonalną —
najwidoczniej tej loży — podpisał dnia l kwietnia 1919 roku Wielki Mistrz
Petlura.
Możemy stąd wyciągnąć wniosek, że w erze rewolucji
rosyjskiej i proklamowania niepodległości ukraińskiej — zapewne w roku 1917 — w
masonerii ukraińskiej nastąpił rozłam. Wybitną, a może przywódczą rolę w tym
rozłamie odegrał p. Petlura. Pan Szumowski, na którego powołuje się p.
Telepniew, ale którego wersję ktoś zakwestionował, najwidoczniej reprezentuje
masonerię grupy p. Petlury. Masoneria ta nawiązała braterskie stosunki z
włoskim Wielkim Wschodem, ale do innych krajów tylko wysłała delegatów, a więc
widać nie była przez nie uznana.
Zaryzykuję następującą Interpretację posiadanych danych.
W roku 1900 utworzona została Wielka Loża Ukraińska Zjednoczonych Słowian,
której bazą była dawna loża zwykła (nie “wielka") Zjednoczonych Słowian w
Kijowie, Członkiem tej loży, w roli ucznia, zobowiązanego do posłuszeństwa, był
p. Petlura, W czasie rewolucji, na tle różnic politycznych, a przede wszystkim
różnicy poglądu na to jaką politykę należy na Ukrainie prowadzić i jak się
należy ustosunkować do Niemców, do Francji i do Anglii, cześć masonów
ukraińskich wystąpiła z Wielkiej Loży Ukraińskiej Zjednoczonych Słowian.
Założyli oni nową wielką lożę, dla której przyjęli za bazę inną kijowską lożę,
lożę Sanctus Andreas Praevocatus, w której widocznie przeważały ich wpływy. Jak
to często z rozłamami bywa obie strony wzajemnie się oskarżają o złamanie
wierności tradycjom masońskim. Grupa loży Świętego Andrzeja twierdzi o sobie,
że jest prawowitą spadkobierczynią zjazdu z 1900 roku i przemilcza, że zjazd
ton powołał Wielką Lożę, opartą o dotychczasową Lożę Słowian Zjednoczonych.
Rolę tej ostatniej loży grupa ta przemilcza. I stąd nie ma o niej wzmianki w
cytowanej relacji p. Telepniewa. Ale to nie znaczy, że loża ta w okresie zjazdu
1900 roku nie istniała i nie brała w tym zjeździe udziału. Wszystko wskazuje na
to, że i istniała i brała udział. To zapewne ta loża była główną bazą akcji
stawiającej sobie za cel zorganizowanie nowego narodu: narodu ukraińskiego.
Była tą bazą niemal dokładnie przez sto lat. Loża ta istniała najpierw legalnie
w latach 1818-1822.W tym ostatnim roku została przez władze carskie zamknięta.
Jak widzimy, władze te wykryły w 1826 roku, — w związku ze śledztwem w sprawie
dekabrystów — że w roku 1823 założone zostało w Kijowie tajne Towarzystwo
Słowian Zjednoczonych, o statutach i zwyczajach, przypominających masonerię.
Zważywszy, że loża tejże nazwy została w Kijowie rozwiązana w 1822 r., po
prostu narzuca się przypuszczenie, że założone w rok po rozwiązaniu tej loży
Towarzystwo było bądź jej dalszym ciągiem, to znaczy tą samą lożą, na razie
funkcjonującą pod inną nazwą dla zmniejszenia odpowiedzialności policyjnej na
wypadek jej wykrycia, bądź też organizacją pomocniczą, powołaną do życia przez
tę lożę. Należy przypuszczać, że Towarzystwo to istniało jeszcze w roku 1826,
to znaczy w chwili sporządzenia raportu śledczego. Okres mroku, w którym nie
wiemy nic pozytywnego o istnieniu tej loży, redukuje się więc do lat 1826-1900.
Ale mrok ten nie jest zupełny. Wiemy o tym, że w roku 1846, a więc w 20 lat po
wykryciu Towarzystwa Słowian Zjednoczonych w Kijowie, władze carskie wykryły w
tymże Kijowie tajną organizację pod nazwą Bractwa Cyryla i Metodego, która była
główną kuźnią ruchu ukraińskiego i do której należeli tacy ludzie jak Taras
Szewczenko, Pantalejmon Kulisz, Mikołaj Kostomarow i inni. Każdy historyk ruchu
ukraińskiego wie, że działalność tego Bractwa jest w dziejach tego ruchu jednym
z najważniejszych etapów. O bractwie tym wielki przyjaciel ruchu ukraińskiego i
najwybitniejszy w (Polsce jego historyk, p. Leon Wasilewski, pisze co
następuje:
,,Tajne towarzystwo Bractwo Cyrylo-metodyjskie, założone
przez historyka i poetę Mikołaja Kostomarowa, profesora uniwersytetu
kijowskiego, w r. 1849 ... Bractwo miało na celu oswobodzenie wszystkich
Słowian i stworzenie federacji wszechsłowiańskiej na podstawach republikańskich
i demokratycznych... Bractwo wychodziło ze stanowiska, że Ukraina, nie może
zdobyć niepodległości i utrzymać jej własnymi siłami, więc jedynym środkiem
odbudowania jej praw narodowych może być zjednoczenie narodów słowiańskich w
jedną rodzinę pod sztandarem prawa miłości i swobody każdego narodu. W statucie
i regulaminie Bractwa ustalono, że Słowianie powinni połączyć się w federację,
w której każdy naród powinien mieć samodzielność... Ułożony, głównie przez
Kostomarowa, statut towarzystwa bardziej szczegółowo omawiał charakter
planowanej federacji ziem słowiańskich, która miała być Stanami Zjednoczonymi.
Należąca do nich Rosja miała składać się z 14 stanów. Polskę wyodrębniono z
Rosji w oddzielny stan. Ukraina weszłaby do federacji w postaci dwóch stanów,
przy czym do zachodniego byłaby przyłączona Wschodnia Galicja, gdy Zachodnia
Galicja weszłaby w skład Polski. Charakterystyczną rolę miał odgrywać Kijów,
który nie należałby do żadnego ze sfederowanych państw, stanowiąc ośrodek,
gdzie zbierałby się wspólny dwuizbowy parlament... Dla obrony federacji miała
ona posiadać wojsko regularne, zaś poszczególne państwa sfederowane —
milicje... W sprawach religii miała panować jak najdalej posunięta tolerancja,
jednakże myślano o skłonieniu rzymskich katolików do przyjęcia mowy
cerkiewno-słowiańskiej w liturgii.”
Jak widzimy Bractwo Cyryla i Metodego miało za szerszy
cel stworzenie federacji Słowian zjednoczonych, a tylko za bliższy cel
zorganizowanie ruchu ukraińskiego, który by wytworzył naród ukraiński i
zbudował państwo ukraińskie w ramach tej federacji. Jest rzeczą widoczną, że
Bractwo to pozostawało z Lożą Słowian Zjednoczonych w najbliższym ideowym
związku. Należy przypuścić, że Bractwo to było organizacją pomocniczą tej Loży.
Loża istniała zapewne w najgłębszym mroku konspiracji. Bractwo zostało przez
nią powołane do życia jako organizacja szersza, mniej głęboko wtajemniczona,
bardziej bezpośrednio uczestnicząca w życiu publicznym, a więc bardziej narażona
na zdekonspirowanie. Loża zapewne odkomenderowała do Bractwa kilku ludzi
utalentowanych, umiejącymi kierować innymi, a samemu gotowych pozostawać w
cieniu. Być może jednym z nich był Kulisz. Gdy Bractwo zostało przez policję
carską wykryte, represje spadły na to Bractwo, ale nie na lożę, która mogła
działać dalej. Zapewne także zdołała otoczyć swą pomocą i opieką swoich
członków, skompromitowanych udziałem w Bractwie. Wszak wiemy, że na Szewczenkę
spadły represje straszliwe, ale na Kulisza minimalne!
Takie rozszyfrowanie roli Bractwa Cyryla i Metodego,
założonego w roku 1846, a
wykrytego — wedle Carinnego — w roku 1848, — pozwalają nam już z łatwością
postawić hipotezę, że kijowska Hromada z drugiej połowy XIX stulecia, której
członkami byli Antonowicz, Dragomanow i inni, takie była organizacją pomocniczą
Loży Słowian Zjednoczonych. Ukraiński autor M. Hałyn pisze o Hromadzie co
następuje:
,,Stara Ukraińska Hromada" w Kijowie była
organizacją ściśle konspiracyjną, bardzo zwartą. Istniała od rok 1863 do 1919.
Autor nie był jej członkiem, ale wiele o niej wie. Głównymi osobami w Hromadzie
byli Antonowicz i P.H.Żyteckij. Należał do niej także i Dragomanow, ale potem
wystąpił. Autor wymienia kilkanaście nazwisk członków. Mówi, że w istocie było
ich dużo więcej. Antonowicz był wychowawcą całego pokolenia uświadomionej
inteligencji ukraińskiej. Tadeusz Rylski też był członkiem Hromady. Był to
polski szlachcic. Ożenił się z chłopską córką, prawosławną. Spowodowało to
,,lament" w jego rodzinie, że ożenił ale ze schyzmatyczką. Czasopismo
“Kijewskaja Starina" było ,,organem" Hromady. Rok 1905 przyniósł ze
sobą przewrót w Hromadzie. Starzy członkowie pomarli, “ukrainofilstwo" się
skończyło, został ruch ukraiński bez “filstwa". “Do roku 1905, przez cały
czas od początku jej istnienia, a czas ten trwał 50 lat, skład Hromady
pozostawał prawie nie zmieniony. Ja nie znam przykładu, by gdziekolwiek w
świecie, jakakolwiek nielegalna partia, a Starą Hromadę trzeba uważać za
nielegalną partię, istniała tak długo w prawie niezmienionym składzie... Swoją
historyczną rolę Stara Hromada spełniła.”
P. Leon Wasilewaki pisze:
,,Dragomanow (1841-1895), pochodzący ze średniozamożnej
szlachty pochodzenia kozackiego z Poltawszczyzny... historyk i publicysta...
stał się głosicielem demokratycznego federalizmu i w ten sposób nawiązywał
niejako zerwaną nić tradycji Bractwa Cyrylometodyjskiego, ale bez cechującego
to ostatnie mesjanizmu panslawistycznego... Przyszedł do przekonania, że
niemieckiemu parciu na wschód może położyć kres tylko sfederalizowanie całego
wschodu , Europy, wytworzenie wolnego związku swobodnych i samorządnych narodów
słowiańskich i niesłowiańskich, wchodzących w skład Rosji z jednej strony, w
skład Austro-Węgier z drugiej". W r. 1878 “spotykamy się już z Dragomanowem
w Genewie, dokąd został wysłany przez Hromadę kijowską i na jej koszt. Tam
stworzył ośrodek wydawniczy i rozwinął bardzo płodną działalność
publicystyczną. Założył przede wszystkim nieperiodyczny organ Hromada ...
Hromada nawiązywała nić tradycji Bractwa Cyrylometodyjskiego i stała na gruncie
federalizmu. Uznając w zasadzie korzyści niepodległości państwowej dla każdego
narodu, organ Dragomanowa nie widział jednak potrzeby dążenia do separatyzmu
politycznego ani dla Ukrainy rosyjskiej, ani dla Rusi galicyjskiej. Stawiał
natomiast program konstytucyjny, przy czym ... pokładał niemal całą nadzieje w
ruchu ziemstw, który — jego zdaniem — miał niechybnie doprowadzić Rosję do
przekształcenia wewnętrznego w duchu federacyjnym. «Hromada» stała na gruncie ściśle
etnograficznym i propagowała łączność wszystkich «niepaństwowych» narodowości
(Ukraińców Białorusinów, Litwinów, Łotyszów, Estończyków, Ormian, Gruzinów,
Rumunów i Żydów) w walce z biurokratycznym rządem i przewagą narodowości
«państwowych» (Rosjan, Polaków i Niemców bałtyckich).
“Najstarsze pokolenie ukrainofilów nawiązało stosunki z
Rusią galicyjską za pośrednictwem P. Kulisza, który usiłował oddziaływać na
Rusinów galicyjskich i osobiście i za pomocą swych prac literackich. Na
szersza. skalę zrobił to Dragomanow. W pismach galicyjskich coraz częściej
występują działacze ukraińscy z Rosji".
Jak widzimy, także i Hromada miała za ideę przewodnią
myśl o federacji narodów wschodniej Europy, myśl, która była u podwalmy
Ideologii Loży Słowian Zjednoczonych, Towarzystwa Słowian Zjednoczonych i
Bractwa Cyryla i Metodego. Myśl ta snuje się jak nić przez cały bieg dziejów
ruchu ukraińskiego. Odnaleźć ją można także i w poglądach takich przyjaciół
ruchu ukraińskiego jak Józef Piłsudski: mimo, że nic o tym nie wiemy, by
należał on kiedykolwiek do loży Słowian Zjednoczonych lub którejś z jej
organizacji pomocniczych, w postawie swojej zdradza on pokrewieństwo z jej ideą
przewodnią.
(Jeśli idzie o Hromadę, trzeba rozróżnić między
Istniejącym w Kijowie tajnym stowarzyszeniem tej nazwy, które istniało przez
pół wieku i na którego czele stał Włodzimierz Antonowicz, a wychodzącym w
Genewie pismem i ośrodkiem wydawniczym “Hromada”. W istocie, “Hromada” genewska
była organem “Hromady” kijowskiej. Łącznikiem był Dragomanow, byli publicyści,
byli czytelnicy i były pieniądze),
Włodzimierz Antonowicz, przywódca kijowskiej Hromady, jej
dusza, główny ideolog i główny organizator, zapewne należał nie tylko do niej,
ale także i do Loży. To pozwala zrozumieć jego rolę w doprowadzeniu w 1890 roku
do “ugody" galicyjskiej. I zapewne także i Hruszewski, protegowany
Antonowicza, do niej należał. To pozwala zrozumieć jego dziwną karierę. Mamy
więc rozszyfrowaną genezę ruchu ukraińskiego. Cały łańcuch faktów i ludzi. Myśl
zużytkowania tradycyjnej odrębności dawnej kozaczyzny zadnieprzańskiej dla
zbudowania państwa i narodu ukraińskiego, przeciwstawiającego się zarówno
prawosławnej Rosji, jak katolickiej Polsce, a obejmującego ziemie i plemiona od
Karpat do Kaukazu, zapewne zrodziła się w lożach rosyjskich i polskich, być
może pod wpływem masonerii szwedzkiej, gdzieś w drugiej połowie XVIII wieku.
Rezultatem inspiracji masońskiej było z jednej strony wystąpienie w Polsce
masona Jana Potockiego w roku 1795 z programem odrębności ukraińskiej, z
drugiej strony wystąpienie w Połtawie masona Kotlarewskiego w 1798 roku w roli
inauguratora, odrębnej literatury w ludowej mowie Ukrainy kozackiej.
Przypomnijmy sobie także, że przed chwilą wymieniony Jan Potocki, “przekonawszy
się, iż oddzielna dziejowość Polski już się skończyła, zwrócił się ... do badań
nad ogółem całej Słowiańszczyzny, który to cel odtąd nieprzerwanie go
zajmował." — Z początkiem XIX wieku zjawił się w Charkowie jako
organizator założonego w 1804 roku tamtejszego uniwersytetu jeszcze jeden
mason, rodzony brat Jana Potockiego, Seweryn Potocki i dał początek ośrodkowi
umysłowemu ukraińskiemu. W roku 1818 założona została w Kijowie specjalna loża,
służąca budowaniu separatystycznego ruchu ukraińskiego i mająca być jego główną
kuźnią. Nadano jej umyślnie nazwę Loży Słowian Zjednoczonych, by mogła łatwiej
skupić do zgodnej współpracy politycznej zarówno Polaków jak Rosjan. Dalsze
dzieje tej loży, której organizacjami pomocniczymi były inne tajne organizacje
w Kijowie, to są zarazem dzieje rozrostu ruchu ukraińskiego. Znaczą te dzieje
etapy takich nazwisk jak Kulisz (i jego narzędzie, Szewczenko), Antonowicz,
Dragomanow, Hruszewski, Petlura. Jakże wyrazista linia rozwoju! Bocznym odgałęzieniem akcji tej loży było
oddziaływanie na Galicję. Wyraziło się ono w przypuszczalnym porozumieniu lóż
zajmujących się organizowaniem ruchu ukraińskiego z kołami rządowymi
austriackimi, a w konsekwencji z partią stańczyków krakowskich. Porozumienie to
nie powinno było przedstawiać szczególniejszych trudności, zważywszy, że
stańczycy krakowscy wywodzili się z partii Adama Czartoryskiego w Paryżu, która
była obozem polskiej masonerii. Przejawem zewnętrznym oddziaływa. nią ośrodka
masońskiego kijowskiego na Galicję były podróże Kulisza i Antonowicza, oraz
było osiedlenie się w Galicji Hruszewskiego. Owocem tych podróży był przewrót w
postawie polskiego społeczeństwa w Galicji, polityka stańczyków, ugoda
polsko-ukraińska i polityka rządu austriackiego. Z tym ale zapewne łączy — w
pośredniej konsekwencji — przekonanie niektórych galicyjskich i wiedeńskich
czynników kościelnych o użyteczności ruchu ukraińskiego dla kościoła,
działalność metropolity Szeptyckiego, oraz uzyskanie poparcia dla tej
działalności od niektórych ośrodków w Rzymie. Tak więc przedsięwzięcie poczęte
w lożach masońskich zdołało z biegiem czasu znaleźć zaplecze w polityce
wielkiego katolickiego mocarstwa jakim była Austria. A ta ze swej strony —
jakże dziwnie okrężną ścieżką biegu historii! zdołała znaleźć dla tego
przedsięwzięcia niejaki zakres poparcia Rzymu.
Czy bez Inicjatywy wolnomularskiej, ujawnionej w
działalności Loży Słowian Zjednoczonych i jej odgałęzień takich, jak
Towarzystwo Słowian Zjednoczonych, Bractwo Cyryla i Metodego, czy Hromada, a
wcześniej jeszcze ujawnionej w działalności Potockich i Kotlarewskiego, nie
byłoby doszło do uformowania się narodu ukraińskiego? Pytanie to wiąże się z
całokształtem zagadnienia, co jest główną przyczyną i wydarzeń dziejowych:
samorzutne procesy dziejowe, czy też wola ludzi stojących na czele
(...)
Do sformowania się narodu ukraińskiego istniały naturalne
warunki, w postaci pewnej jedności geograficznej obszaru od Karpat po Kaukaz,
pewnej jedności językowej mas ludowych całego tego obszaru, mówiących
dialektami składającymi się na dość jednolity na wewnątrz, a odrębny na
zewnątrz język południowo-ruski, oraz pewnej jedności historycznej, wytworzonej
przez tradycje ruchów kozackich. Było rzeczą nieuchronną, że w dziewiętnastym
wieku, erze rozkwitu regionalnych prądów literackich, narodzą ale na Ukrainie
idee odrębności regionalnej zjawi się literatura w mowie ludowej. Ale
sformowanie się jednolitego zjawiska narodu ukraińskiego od Karpat do Kaukazu
bynajmniej nie było nieuchronną koniecznością dziejową. Nie wszystko co jest
możliwe, jest nieuniknione. W innych okolicznościach, mogło się tam było
wytworzyć kilka narodowości ruskich, jedna w Ziemi Halickiej, druga na
Zadnieprzu, trzecia na Zakarpaciu, a Inna jeszcze gdzie indziej, może na
Bukowinie, albo na Kubani, albo na Wołyniu lub Podolu, które mogły były
skrystalizować się jako twory równie od siebie odrębne jak odrębni są Słoweńcy
od Chorwatów, albo Estończycy od Finów, albo choćby Dolni Łużyczanie od
Górnych. Ale co jest , jeszcze prawdopodobniejsze, ruchy separatystyczne w
sensie narodowo-politycznym mogły się tam nie narodzić w ogóle. Regionalizm
Zadnieprza mógł się był skrystalizować jako lokalna odmiana, rosyjskości, w ten
sam sposób, jak regionalizm podhalański jest lokalną odmianą polskości. A
regionalizm Ziemi Halickiej, a nawet Ukrainy Prawobrzeżnej mógł się był —
dokładnie-w ten gam sposób — mieścić w obrębie życia polskiego. Naturalna
ewolucja wiodła właśnie do tego: że ,,Małorusini" na Zadnieprzu i w
Kijowie pisać będą cyrylicą i stanowić będą południową odmianę Rosjan, a Rusini
haliccy, żytomierscy i podolscy pisać będą po rusku w alfabecie łacińskim i
stanowić będą stepową odmianę Polaków. Szewczenko byłby pisał wiersze po
ukraińsku pewnie także i wtedy, gdyby nie było Bractwa Cyryla i Metodego. Ale
bez tego bractwa wiersze jego nie byłyby sztandarem i wyznaniem wiary i nie
byłyby nabrały takiego rozgłosu. A nawet i treść ich byłaby zapewne inna:
zabrakłoby w nich tej nuty ideologicznej, którą im dał wpływ Kulisza. To
dopiero Bractwo Cyryla i Metodego zrobiło z Szewczenki to czym się on stał. Bez
niego, byłby on małym regionalnym poetą, bez szerszego wpływu i bez większej
sławy. Idea jednolitego narodu ukraińskiego od Karpat po Kaukaz i od Prypeci do
Morza Czarnego, odrębnego zarówno od Rosji, jak od Polski, jest ideą która nie
wyrosła samorzutnie jako spontaniczny produkt dziejowego rozwoju. Jest to idea
zaplanowana, zrodzona w kilku głowach i metodyczną pracą półtora stulecia
rozpowszechniona, ugruntowana i zamieniona w żywą rzeczywistość.
(...)
Nie należy sadzić, że żywy naród nie może być wyhodowany
sztucznie. Nawet wielkie narody są zwykle rezultatem dziejowego przypadku. To
dzieje polityczne, a zwłaszcza dzieje państw są wychowawcami narodów. Gdyby w
czasach wczesno-piastowskich Polska i Czechy utworzyły były jedno państwo, nie
byłoby dziś odrębnych narodów polskiego i czeskiego, ale jeden naród
zachodnio-słowiański. Gdyby nie było państwa portugalskiego, nie byłoby także
portugalskiego narodu i języka. W naszych oczach rodzi się wiele nowych.
narodów. Jeśli nawet nie Istnieją dziś jeszcze w całej pełni narody
argentyński, chilijski i urugwajski, to pewnie już wkrótce się one ostatecznie
skrystalizują i staną się nieodwołalnymi faktami, mimo, że równie dobrze mógł z
nich był wyrosnąć jeden jedyny naród, A przecież Argentyna, Chile i Urugwaj —
to są owoce polityki. Zaplanowano je sztucznie i stworzono wysiłkiem , który
się udał, ale mógł się równie dobrze nie udać. Idea narodu i państwa
ukraińskiego jest ideą zrodzona w wolnomularstwie. To w wolnomularstwie — i w
innych, pokrewnych mu prądach antychrześcijańskich — zrodziła się idea
zniszczenia Polski, zniszczenia imperium światowego hiszpańskiego, zniszczenia
papiestwa, zniszczenia Rosji, zastąpienia Austrii przez Prusy w świecie
niemieckim, a Hiszpanii i Portugalii przez Anglię i Holandię na morzach. To w
wolnomularstwie narodziła się myśl wyhodowania narodu ukraińskiego i zbudowania
państwa ukraińskiego. Kiełkowała ona w umysłach braci Potockich i
Kotlarewskiego. Znalazła ona na całe stulecie skuteczne narzędzie w postaci
tajnego ogniska myśli i akcji jakim była Loża Słowian Zjednoczonych. Znalazła
narzędzie pomocnicze w postaci. Towarzystwa Słowian Zjednoczonych, Bractwa
Cyryla i Metodego i Hromady. Wyhodowała w sposób zarazem planowy i sztuczny
zastęp ludzi, którzy stali się "syntetycznymi Ukraińcami" , ludzi
którzy nie wyrośli na Ukraińców w sposób naturalny (...) ale stali się
Ukraińcami z programu i wysiłku woli: Kulisza, Antonowicza, Hruszewskiego,
Szeptyckiego. Pozyskała dla idei państwa ukraińskiego politykę potężnego
państwa - i to przypadkiem państwa katolickiego - Austro-Węgier. Pozyskała potem także politykę
niemiecką, angielską, reprezentowaną przez Piłsudskiego politykę pewnego odłamu
politycznego w Polsce, a wreszcie politykę sowiecką.
(...)
* * *
Jako uzupełnienie omawianej problematyki poniżej zamieszczono fragmenty dwutomowego dzieła Ludwika Hassa pt. Loża i polityka. Masoneria rosyjska
1822-1895 (Warszawa 1996-1998)
W Kijowie, w którym do 1910 r. działały placówki
rosyjskie Wielkiego Wschodu Francji, zaś nadal istniały komórki Wielkiej Loży
Ukrainy, powstał przynajmniej jeden warsztat nowego wolnomularstwa rosyjskiego.
Pozyskał on grupę inteligentów ukraińskich. Najwybitniejszym z nich był
czterdziestokilkuletni absolwent Uniwersytetu Kijowskiego, historyk Mychajło
Hruszewski. W latach 1894-1905 Profesor Uniwersytetu Lwowskiego i ukraiński
działacz polityczny w Galicji Wschodniej, podczas rewolucji 1905 r. powrócił w
strony rodzinne. Niebawem stał się jedną z centralnych postaci ukraińskiego
życia politycznego w państwie carów. Opracował postulat narodowo-terytorialnej
autonomii Ukrainy; w 1906 r. założył w Petersburgu tygodnik “Ukrainskij
Wiestnik”, zaś w 1908 r., stanął na czele świeżo utworzonego Ukraińskiego
Naukowego Towarzystwa (UNT) i Towarzystwa Ukraińskich Postępowców (TUP), które
jednoczyło wówczas większość ukraińskich ugrupowań politycznych i organizacji
narodowo-społecznych. W tej grupie inteligentów wolnomularzy znalazł się
rówieśnik owego historyka, a zarazem polityka – Mykoła Wasyłenko. Od początku
lat dziewięćdziesiątych nauczyciel gimnazjalny w Kijowie i dziennikarz, był
swego czasu – podobnie jak Iwan Łuczicki – członkiem Starej Hromady, teraz TUP
i UNT, redagował też czasopismo UNT. Pozostawał w bliskich stosunkach z partią
kadetów, może nawet należał do niej. W 1910 r. Uniwersytet Kijowski nadał
Wasyłence stopień priwat-docenta, lecz władze carskie ze względu na jego
postawę narodowo-ukraińską nie zezwoliły mu wykładać. Ukraińskimi członkami
loży byli też adwokat Dmytro Hryhorowycz-Barski, przewodniczący kijowskiego
komitetu partii kadeckiej i deputowany dumski, oraz profesor Iwanow,
progresista.
W szeregach kijowskich adeptów “sztuki królewskiej”
znajdował się też członek partii kadetów, sześćdziesięciokilkuletni chemik Lew
Pisarżewski – chyba również Ukrainiec – w latach 1904-1908 profesor
Uniwersytetu Jurjewskiego (Tartu), od 1908 r. Kijowskiego Instytutu
Politechnicznego. Odszedł z niego w 1911 r., protestując w ten sposób przeciwko
reakcyjnej polityce ministra oświaty ludowej, Lwa Kasso. Po 1913 r. wykładał w
Instytucie Górniczym w Jekaterynosławiu. Rosyjskie środowisko stolicy Ukrainy
reprezentował w loży lewicowo usposobiony wiceprokurator Izby Sądowej, Siergiej
Czebakow (34). Prawdopodobnie w latach 1910-1914 przyjęto do wolnomularstwa
zbliżonego do progresistów młodego milionera, właściciela cukrowni Michaiła
Tierieszczenkę, znanego w Petersburgu namiętnego melomana i mecenasa sztuki.
(...)
Dlatego w największych miastach czynnych było po kilka
lóż. W Petersburgu działało nie mniej niż pięć – w tym wspomniana już
“Polarnaja Zwiezda”, “Rozy” (Róży) i “Woschodiaszczej Zwiezdy” (Wschodzącej
Gwiazdy) – w Moskwie przynajmniej dwie, w Kijowie trzy bądź cztery . Wymogi
konspiracji sprawiły, że – czego nie bywało w krajach, gdzie wolnomularstwo
funkcjonowało w warunkach legalnych, normalnie – członkowie jednej loży nie
wiedzieli, kto należy do innej, nawet w tej samej miejscowości. Nie istniała
również możliwość przeniesienia się adepta, bez wyjątkowej konieczności, z
placówki, w której odbyła się jego inicjacja, do innej, czy odwiedzin w
charakterze gościa posiedzeń nie swojej loży. Jednak życie nieraz zmuszało do
odstępstw od tak surowej praktyki. Tworząc dla napływającego narybku nowe
warsztaty, trzeba było dla kierowania ich działalnością przenosić do nich
wolnomularzy z już istniejących. Tacy znali więc zarówno członków swej
dotychczasowej jak i obecnej placówki. Liczba tych drobnych lóż w latach
1913-1914 podobno przekroczyła cztery dziesiątki. Należało więc do nich w
przededniu pierwszej wojny światowej jakichś 350-450 osób, wielkość – biorąc
pod uwagę surowe kryteria selekcji kandydatów – wcale niebagatelna .
(...)
Na konwencie przewodniczył Niekrasow, sekretarz Rady
Najwyższej. Obrady rozpoczęły się od wysłuchania jego sprawozdania o stanie
organizacyjnym i problemach wolnomularstwa rosyjskiego. Mówił o istnieniu już
14-15 lóż, zatem – zaznaczył – liczby w pełni wystarczającej dla utworzenia
samodzielnej organizacji “sztuki królewskiej” takiej, jakie istnieją w innych
państwach. Propozycja utworzenia rosyjskiej obediencji nie wywołała
poważniejszych sprzeciwów. Wypowiadano jedynie wątpliwość, czy tego rodzaju
decyzja zostanie uznana za legalną przez inne obediencje, skoro Wielki Wschód
Francji patronujący dotąd lożom rosyjskim nie wyraził swej zgody, zauważono,
jest przecież według powszechnie uznawanych w masonerii zasad organizacyjnych
zwierzchnikiem tutejszych placówek. Zwolennicy usamodzielnienia się obawy
rozproszyli, wskazując że sankcję Paryża można będzie uzyskać później, po
fakcie dokonanym. Rzeczywista batalia toczyła się wokół wcześniej już
zaproponowanej nazwy organizacji – Wielki Wschód Rosji. Kwestia była istotna,
jako że pozostawała w bezpośrednim związku z poglądami na przyszły kształt państwa.
Za tą nazwą opowiadała się Rada Najwyższa, zaś w lożach zwolennicy jego
centralistycznej formy. Przeciwstawiali się natomiast rzecznicy państwa
federalistycznego, głównie grupa ukraińska skupiona wokół Hruszewskiego, który
przeciwny był centralizacji władzy w ręku Rosjan.
Tak więc polityka, której chciano uniknąć, w czystej
formie wdarła się do organizacji niemal od jej pierwszych chwil. Rada, już
wcześniej zorientowana w istniejącej rozbieżności poglądów, zawczasu podjęła
kroki, żeby delegatami na konwent byli zdecydowani przeciwnicy poglądów
Hruszewskiego. Dlatego delegatem został, mimo krótkiego stażu wolnomularskiego,
Galpiern, znany jako zdecydowany centralista. Sprawa nazwy zajęła konwentowi
najwięcej czasu. Większość opowiedziała się za propozycją kierownictwa.
Obszernie uzasadniali ją Aleksandr Kolubakin, Nikołaj Niekrasow, nawet Fedor
(Fiedor) Steinheil, mimo że reprezentował jedną z lóż Kijowa. Galpiern ostro
wystąpił przeciwko Hruszewskiemu i oświadczył, “że hańbą byłoby podporządkować
się jego żądaniom i [z nazwy organizacji] usunąć słowo Rosja”. Kiedy to
powiedział, przewodniczący obrad – co już nigdy więcej nie zdarzyło się na
rosyjskich konwentach – przywołał mówcę do porządku, wskazując na
niedopuszczalność używania w gronie braci takich wyrażeń. Stanowisko
ukraińskiego uczonego poparł, chociaż z wielu zastrzeżeniami, Wasyłenko.
Ostatecznie zawarto kompromis, przyjęto dla organizacji nazwę Wielki Wschód
Ludów Rosji (W\ W\ L\ R\ ). Uchwalono, że Radzie Najwyższej powierzone zostanie
opracowanie statutu organizacji, który przedstawi lożom do przedyskutowania,
poczym kolejny konwent nada mu definitywny kształt i zatwierdzi. Ostatnim
punktem konwentu były wybory, w głosowaniu tajnym, dwóch elektorów, którzy
mieli wyznaczyć kilku adeptów. Ci zaś ukonstytuować się w Radę Najwyższą.
Wybrani zostali Gołowin i Steinheil .
W skład nowego kierownictwa weszli pierwotnie: Siergiej
Urusow (przewodniczący), odgrywający dużą rolę w życiu stowarzyszenia,
Kolubakin (sekretarz) i Niekrasow. Ci z miejsca dokooptowali Galpierna, czwórka
ta zaś Hryhorowycza-Barskiego, Czcheidze i Kierienskiego. W Radzie Najwyższej
znaleźli się więc przedstawiciele wszystkich ugrupowań politycznych, których
członkowie i sympatycy należeli do lóż, od progresistów po mienszewików.
Ostatni mieli nawet reprezentację dwuosobową, więc w przypadku głosowania
pozycję silniejszą od innych. Natomiast kluczowe w organizacji stanowisko
sekretarza pozostało w ręku partii kadeckiej, przypadło bowiem w udziale
Kolubakinowi. Z tego tytułu referował on Radzie wszelkie sprawy bieżące. On też
jako jedyny znał nazwiska i adresy korespondencyjne wszystkich przewodniczących
lóż i miał prawo żądać od nich, żeby mu ujawnili nazwiska członków swoich
placówek. Przez jego ręce wyłącznie przechodziły też kontakty z lożami. Owych
siedmiu członków Rady stanowiło odtąd, przez cały czas istnienia Wielkiego
Wschodu Ludów Rosji, jej trzon. W poszczególnych kadencjach w skład tej
instancji wchodziło 12-16 osób. Jeszcze w ciągu kadencji 1912/13 r., bądź po
konwentach 1913 i 1916 r., znaleźli się w niej: Braudo, Charitonow, Gołowin,
Konowałow, Makarow, Mstisławski-Masłowski, Sidamon-Eristow, Sokołow, Stiepanow,
Steinheil i Wołkow. Przedostatni przez pewien czas pełnił funkcję
przewodniczącego. W Petersburgu, gdzie w latach 1912-1913 czynnych było pięć
lóż, utworzono lokalną Radę, która koordynowała ich działalność. Składała się z
przedstawicieli stołecznych placówek, po jednym z każdej. Byli nimi:
Boguczarski, Diemjanow, Kolubakin (łącznik z Radą Najwyższą), Ruzski (sekretarz
Rady) i Winogradow; po 1914 r. również Nikołaj Czajkowski, wtedy dopiero
inicjowany. Odmiennie niż w Radzie Najwyższej, nie było tu stałego
przewodniczącego – na każdym posiedzeniu wybierano prowadzącego obrady.
(...)
Również rosyjska gałąź Zakonu Martynistów, która teraz
przeżywała czas rozkwitu – rosła liczebnie i budowała sformalizowaną strukturę
organizacyjną, jakiej dotąd w państwie carów nie miała – zaczęła zakładać
własne loże wolnomularskie. Wymagało tego od niej mające siedzibę we Francji
najwyższe kierownictwo Zakonu. Jego szef Papus (właściwie
Gérard-Anaclet-Vincent Encausse) przy sposobności obradującego 7-10 czerwca
1908 r. w Paryżu Kongresu Organizacji Spirytualistycznych zebrał
przedstawicieli 34 najrozmaitszych, z reguły drobnych, grup “sztuki
królewskiej” na specjalnym konwencie. Oskarżył tam francuskie wolnomularstwo o
chęć zniszczenia “całej bądź części nauki symbolicznej i rzeczywistych zadań
wolnomularstwa”. Zarzucił mu też przekształcenie lóż w kluby polityczne. Ze
swej strony zaś zapowiedział utworzenie w Paryżu ośrodka, który “wiedzę
wolnomularską” odnowi i oczyści z wszelkiego rodzaju sekciarstwa,
politykierstwa i z jakichkolwiek ambicji osobistych. Zgodnie z tą zapowiedzią w
kilku krajach organizacje martynistów założyły niebawem loże wolnomularskie. Z
reguły niewielkie, na ogół skupiały członków oraz sympatyków Zakonu i
zachowywały zupełną niezależność od istniejących central “sztuki królewskiej”.
Rosji zajął się tym Piotr Kaznaczejew, władymirski
kolekcjoner pamiątek wolnomularskich, studiujący na własną rękę “sztukę
królewską” i wszelką ezoterykę. Od 1905 r. zaufany znajomy mieszkającego wtedy
w Moskwie siedemdziesięciokilkuletniego Wasilija Arsjenjewa, ostatniego
żyjącego spośród inicjowanych w latach Mikołaja I w tajnym, nieczynnym od
trzech dziesięcioleci Kręgu Braci Teoretycznych. Wolnomularstwem Kaznaczejew
interesował się już wcześniej. To właśnie on, wraz ze swoim synem Dmitrijem, w
styczniu 1906 r. zgłosił autorowi anonimowego ogłoszenia prasowego o zamiarze
utworzenia w Moskwie loży wolnomularskiej gotowość współdziałania w tej
sprawie. W początkach 1910 r., może nawet nieco wcześniej, powstało w dawnej
stolicy z inspiracji martynistów kółko, zwane “filomistycznym”. Miało zapewne
przygotowywać kandydatów do przyszłej loży “Wolnego – jak to określono –
Mularstwa w jego czystej formie”. Pewną, chyba nawet główną, rolę odgrywał tu
P. Kaznaczejew . Niebawem, inicjowany przez Arsjenjewa, chyba w trybie
nadzwyczajnym, poza jakąkolwiek lożą – czyli “pod gołym niebem” – założył w
Moskwie lożę “Siemiona Gamalei k kubiczeskomu karaniu”. Jej współzałożyciele
zapewne w podobny sposób przyjęci zostali w szeregi ludzi symbolicznej kielni.
Jednym z pierwszych, którzy w nowej placówce zostali wolnomularzami, był
student prawa, Ukrainiec silnie zrusyfikowany, dwudziestoletni Siergiej
(Serhij) Markotun, prawdopodobnie już wtedy również martynista .
Około 1912 r., od kiedy Markotun zamieszkał w Kijowie, P.
Kaznaczejew wydał mu dokument na założenie tam loży martynistycznej “Swiatoj
Apostoł Andriej”. Młody prawnik szybko wywiązał się z powierzonego zadania, zaś
jeszcze przed wybuchem wojny światowej powołał do życia równoległą z tą
placówką niewielką lożę wolnomularską “Narcissa”. Należeli do niej – podobnie
jak do bratniej moskiewskiej – martyniści, w ich liczbie bliżej nie znany
Gieorgij Tierapiano, szczególnie gorliwy adept “sztuki królewskiej” .
(...)
Odmiennie niż gdziekolwiek w państwie Romanowów układały
się stosunki wolnomularskie w Kijowie. Tu w ostatnich latach przed wybuchem
pierwszej wojny światowej działały obok siebie, raczej nie wiedząc o sobie,
loże rosyjskiego Wielkiego Wschodu, młody warsztat, powiązany z martynistami
oraz jeden czy dwa warsztaty podległe – chyba raczej tylko nominalnie – nie
dającej oznak życia Wielkiej Loży Ukrainy. W którymś z dwu ostatnich w 1911 r.
inicjowany został kończący właśnie studia w miejscowym Instytucie
Politechnicznym dwudziestodwuletni Mykoła Szumycki, niebawem autor projektów
rozmaitych budynków publicznych w Kijowie . Różnice w organizacyjnym
podporządkowaniu lóż na Ukrainie były do pewnego stopnia zbieżne z podziałami
politycznymi. W lożach Wielkiego Wschodu zasiadali nieliczni apolityczni,
przede wszystkim zaś – jak w całej Rosji – sympatycy, zwolennicy i działacze
partii progresistów i kadetów, również ugrupowań lewicowych. Ponadto, co
stanowiło lokalną specyfikę, do warsztatów tych należeli bliscy kadetom
działacze ukraińscy w rodzaju Hruszewskiego czy Wasyłenki, skupieni –
niezależnie od swoich opcji politycznych – w ponadpartyjnym Towarzystwie
Ukraińskich Postępowców (TUP). Natomiast członkami placówek Wielkiej Loży
Ukrainy byli Ukraińcy, wyznawcy poglądów narodowych bliskich nacjonalizmowi,
zaś warsztatu Markotuna jednostki na ogół nie interesujące się polityką, społecznie
zorientowane mniej czy bardziej zachowawczo. (...)